Uzależnienie jest stanem, w którym u danego człowieka w sferze fizycznej, psychicznej oraz społecznej rozwija się zależność od substancji zmieniającej nastrój. Stan uzależnienia pozbawia człowieka wyboru i narzuca częstotliwość, ilość i sposób zażywania substancji psychoaktywnej.
Uzależnienia we współczesnym świecie to katastrofalne zjawisko przyjmujące rozmiary epidemii. Jeżeli nawet ktoś nie jest bezpośrednią ofiarą uzależnienia to przynajmniej zna on kogoś, kto zmaga się z tym wewnętrznym przymusem aktywnie wpływającym na jego funkcjonowanie.
Do niebezpieczeństw wiążących się z zażywaniem substancji psychoaktywnych (substancji chemicznych, które wywierają wpływ zwłaszcza na myślenie, spostrzeganie i pamięć) należy ich zdolność do wywołania uzależnienia fizycznego i psychicznego, a zażywanie niektórych z nich prowadzi do najgroźniejszego ze skutków uzależnienia – śmierci.
Osoba uzależniona fizycznie od substancji psychoaktywnej po pewnym czasie odczuwa wyuczoną, silną potrzebę przyjęcia kolejnej dawki. W tej sytuacji organizm nie jest w stanie normalnie funkcjonować bez określonej substancji. Kolejnym sygnałem uzależnienia fizycznego jest wystąpienie (w momencie braku dostępu do danej substancji) zespołu odstawienia, którego objawami są: nudności, ból, dreszcze, skurcze, drgawki, drażliwość i nadciśnienie. Przyczyną wymienionych objawów jest podjęcie przez organizm próby przystosowania się do braku substancji. Większość osób uzależnionych sięga po kolejne dawki substancji, aby złagodzić objawy zespołu abstynencyjnego, niestety – prowadzi to do pogłębienia uzależnienia.
Uzależnienie psychiczne to przekonanie, że substancja jest niezbędna do podtrzymania dobrostanu emocjonalnego i psychicznego. W tym przypadku za rozwój uzależnienia odpowiedzialne są te właściwości używanej substancji psychoaktywnej, które wywołują efekt wynagradzania – chodzi o pozytywny wrażenie jakie otrzymuje osoba przyjmująca substancję, bez odczuwania konsekwencji); jednocześnie przyjmowanie substancji obniża poziom stresu, lęku, oraz niwelująco wpływa na odczuwanie nieprzyjemnych emocji.
Od czego można się uzależnić?
Uzależnienia mogą przyjmować różnorodne formy i obejmować zarówno substancje, jak i zachowania. Należy wyróżnić 2 podstawowe rodzaje uzależnień: uzależnienia chemiczne (uzależnienie od susbstancji) tj. alkohol, nikotyna (papierosy), opioidy (np. heroina, morfina, oxykodon), kokaina, marihuana, leki uspokajające i nasenne (np. benzodiazepiny) oraz uzależnienia behawioralne (zachowaniowe): uzależnienie od internetu – nadmierne korzystanie z internetu, gier online, mediów społecznościowych czy pornografii, uzależnienie od hazardu, uzależnienie od zakupów, uzależnienie od ćwiczeń fizycznych.
Dlaczego tak trudno się uwolnić?
Wszystkie te uzależnienia mają jeden wspólny mianownik: prowadzą do utraty kontroli nad życiem człowieka – władzę przejmuje substancja lub przymus danego zachowania. Mimo zalegalizowania w poszczególnych krajach wybranych substancji psychoaktywnych – nie sposób mówić o istnieniu tzw. bezpiecznej ich dawki. Substancja psychoaktywna, niezależnie w jakiej dawce zostanie zażyta, nie zostanie bez wpływu na organizm człowieka. Należy wziąć pod uwagę predyspozycje indywidualne organizmu oraz rodzaj substancji (np. kokaina, heroina, alkohol, leki z grupy benzodiazepin oraz opiaty, a w ostatnim czasie fentanyl, które bardzo szybko wpływają na układ nagrody w mózgu, wywołując intensywne uczucie euforii, a następnie prowadząc do silnego pragnienia powtórzenia doświadczenia. Każda substancja uzależniająca – po jej zażyciu – może prowadzić do poważnych konsekwencji zdrowotnych, dlatego warto być świadomym ryzyka związanego z ich używaniem. Uzależnienie może rozwinąć się szybko, a powrót do zdrowia wymaga długiego czasu i profesjonalnej pomocy.
Uwolnienie się od uzależnienia jest trudne z kilku powodów – zarówno biologicznych i psychologicznych, jak i społecznych. Uzależnienia mają silny wpływ na nasz organizm i umysł, a proces wychodzenia z uzależnienia często jest długotrwały i wiąże się z pokonywaniem wielu trudności: zarówno fizycznych, jak i emocjonalnych. Oto najważniejsze czynniki, które sprawiają, że walka z uzależnieniem bywa tak trudna:
Czynniki biologiczne:
- Uzależnienia mają silne podstawy biologiczne, ponieważ substancje (np. alkohol, narkotyki, nikotyna) lub zachowania (np. gry hazardowe, zakupy) wpływają na nasz układ nagrody w mózgu. W momencie, gdy zażywamy substancję lub angażujemy się w określone zachowanie, mózg uwalnia dopaminę – neuroprzekaźnik odpowiedzialny zwłaszcza za odczuwanie przyjemności, radości i satysfakcji. Z czasem mózg przyzwyczaja się do tego „nagrodzenia” i zaczyna wymagać coraz większych dawek substancji lub intensywniejszych działań, aby utrzymać jego wysoki poziom.
- Długotrwałe uzależnienie może prowadzić do zmian w strukturze mózgu. Zmiany te mogą sprawić, że osoba uzależniona ma trudności w podejmowaniu racjonalnych decyzji i kontrolowaniu swoich działań.
- Z biegiem czasu osoba uzależniona rozwija tzw. „tolerancję”, co oznacza, że doświadczana przyjemność z dotychczasowej ilości danej substancji lub zachowania staje się coraz mniejsza, a więc trzeba je powtarzać częściej lub intensywniej. Przez to mózg odczuwa silną „potrzebę” powrotu do uzależniającego bodźca – odczuwanie głodu substancji.
Czynniki psychiczne:
- Uzależnienia mają także głęboki wpływ na psychikę, co czyni proces wychodzenia z uzależnienia trudnym:
- Często uzależnienie staje się mechanizmem radzenia sobie z trudnymi emocjami, takimi jak stres, lęk, depresja czy samotność. Osoby uzależnione często używają substancji lub angażują się w kompulsywne zachowania, aby chwilowo złagodzić lub stłumić te emocje i poczuć ulgę.
- Uzależnieni często rozwijają tzw. „myślenie uzależnieniowe”, które polega na ignorowaniu konsekwencji swoich działań, bagatelizowaniu problemu, usprawiedliwianiu swojego zachowania lub obwinianiu innych za swoje problemy. Takie myślenie utrudnia dostrzeganie potrzeby zmiany.
Dlaczego mimo trudności warto walczyć z uzależnieniem?
Mimo tych trudności, warto podjąć walkę z uzależnieniem, ponieważ odzyskanie kontroli nad własnym życiem jest możliwe, a poprawa jakości życia, zdrowia psychicznego i fizycznego daje ogromną satysfakcję. Pomoc psychoterapeutyczna, wsparcie grup wsparcia (np. Anonimowi Alkoholicy, Anonimowi Hazardziści) oraz leczenie farmakologiczne to skuteczne narzędzia w leczeniu uzależnień. Dzięki determinacji, systematycznej pracy nad sobą i wsparciu bliskich osób możliwe jest wyjście z uzależnienia i prowadzenie pełniejszego życia.
Bibliografia:
Gerrig, R. J., Zimbardo, P, G. (2022). Psychologia i życie, Wydawnictwo Nukowe PWN.
Modrzyński, R. (2020). O uzależnieniu prosto i zrozumiale. Niezbędnik pacjenta i jego rodziny, DIFIN.
Gorski T. T., Miller, M. (1995). Jak wytrwać w trzeźwości. Poradnik zapobiegania nawrotom choroby, AKURACIK.
dr Katarzyna Wołk, specjalista psychoterapii uzależnień